Türklerde, sığır, keçi, koyun vb. hayvanlar açıkta bırakılmaz, çadırlarda barındırılır ve bakımlarına özen gösterilirdi. Kurtlara saygı, köpeklere sevgi gösterilirdi. Atlara ayrı bir önem verilir, sahipleri ölen atlar (aynı dönemde yaşamış diğer toplumlardaki gibi) sahipleriyle birlikte gömülmez, bakılır veya serbestçe yaşamalarına izin verilirdi. Ölen atlara mezarlar yapılırdı. Selçuklularla başlamış olan devlet binalarına kuş evleri yapma geleneği, Osmanlı döneminde de bırakılmamış ve konutlarda da uygulanarak 19. yüzyıla kadar sürdürülmüştür. 15’inci yüzyılda Fatih Sultan Mehmet tarafından çıkarılan fermanlarla; inşa edilecek yapılara kuşların barınmaları için oyuk ve tünekler eklenmesi zorunlu kılınmış, yabani veya sahipsiz hayvanlar için uygun yerlere temiz içme suyu yalakları yaptırılmıştır.
Cami ve tekkelerde kedilerin bakılacağı bir alan yapılması, su kapları konulması ve bu kedilere her gün ciğer verilmesi hükme bağlanmıştır. Şehirlerde yaşayan sahipsiz hayvanların bakımı, beslenmesi ve tedavisi için vakıflar kurulmuştur. Bedeli bu vakıflarca karşılanmak üzere; kedi ve köpeklerin barınmaları için mahallelerde kedi ve köpek kulübeleri yaptırılmış, her gün düzenli olarak beslenmeleri ve temiz su verilmesi için ücretli kişiler görevlendirilmiştir.
Kar yağışının çok olduğu çetin kış aylarında, yabani hayvanların aç kalmamaları için; yaşam alanlarına taze et, saman, tuz ve kuş yemleri bırakacak görevliler tayin edilmiş, bu harcamalar için devlet hazinesinden ve vakıflardan ödenek ayrılmıştır. Av hayvanlarının üreme ve gebelik dönemlerinde öldürülmeleri, bunların yavrularının ve göç etmekte olan göçmen kuşların avlanmaları yasaklanmıştır.
Osmanlı tersanelerinde, gemi havuzlarındaki suyu boşaltmak için bostan dolapları kullanılırdı. Bu dolaplara koşulan mandaların bakım ve beslenmeleri için; her tersaneye bir manda ağası ve mandacı bölüğü atanmıştır. Askerliği tersanelerdeki mandacı bölüğüne çıkanlardan dileyenler, askerlik yapmamak için bedel olarak tersaneye manda verirlerdi. Böylece sahiplerinin yerine askerliklerini tamamlayan mandalara törenle “terhis tezkeresi” verildikten sonra, bu mandalar sahiplerine iade edilirler ve bir daha işe koşulmazlardı.
1600’lerden itibaren eti için beslenmeyen kedi, köpek, at, eşek, katır gibi hayvanların öldürülmeleri suç kabul edilmiştir. Eti için beslenen hayvanların, en acısız şekilde kesilmeleri için bıçakların her zaman keskin olması, hayvanların gözlerinin bağlanması ve kasapların mutlaka usta olmaları üzerine düzenlemeler getirilmiştir. Mezbahaların bu kurallara uyup uymadıkları sık sık denetlenmekteydi.
1654’te çalışma gücünü yitirmiş, emekliye ayrılmış hayvanların hayat boyu bakımlarının sağlandığı bir çiftlik kurulmuş ve sonraki yıllarda bunların sayıları arttırılmıştır. Ölen kişilerden mallarını kedi ve köpeklerin beslenmesi için bırakanlar varsa; kadılar tarafından, bu vasiyetlerin yerine getirilmesi amacıyla fırıncı ve kasaplar görevlendirilir ve denetlenirlerdi. 1700’lü yıllarda kurulan vakıflar tarafından, göçmen kuşlarla kedi ve köpeklerin tedavisi için birçok Osmanlı şehrinde hayvan hastaneleri yaptırılmıştır.
1856’da yük hayvanlarının cuma günleri çalıştırılmayıp dinlendirilmesi, sahiplerinin dahi binmemesi karara bağlanmıştır. Bu karara uymayanların yakalanarak cezalandırılmaları, (dönemin belediye başkanları olan) Şehreminlerinin sorumluluğundaydı. Şehreminlerince görevlendirilen zabıtalar şehirlerde gezerler ve sahipli hayvanların karınlarını yoklayıp, sahiplerinin onları iyi besleyip beslemediklerini kontrol ederlerdi. Sorumluluklarını yerine getirmeyen hayvan sahipleri cezalandırılırdı. Sokaklardaki sahipsiz hayvanların, halk ve (hancı, lokantacı, kasap, ciğerci vb.) esnaf tarafından düzenli olarak beslenmeleri, parayla satın alınan kuşların azat edilmeleri Türk toplumlarında yaygın bir gelenekti. Halk ve saray sanatçılarına ilham veren birçok hayvan türü, edebiyatta ve el sanatlarında yüceltilerek ölümsüzleşmiştir. Türklerin yönetimi altındaki topraklarda, bütün hayvan türleri sevgi görmüş ve yaşam haklarına saygılı davranılmıştır.
Kaynak: Sinem Karaahmetli’nin Osmanlı döneminde hayvan haklarını anlatan 2011 tarihli notları.